Nowa publikacja | Monografia – Obszary miejsko-przemysłowe wobec zmian klimatu na przykładzie miast centralnej części Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii
Nowa publikacja autorstwa zespołu ekspertów z IETU oraz firmy Arcadis zatytułowana „Obszary miejsko-przemysłowe wobec zmian klimatu na przykładzie miast centralnej części Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii” zwraca uwagę na konieczność współpracy między miastami Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii i dążenie do rozwiązań systemowych pozwalających skutecznie przeciwdziałać zagrożeniom wynikającym ze zmian klimatu.
Monografia jest adresowana do mieszkańców oraz władz samorządowych miast zlokalizowanych w najbardziej zurbanizowanym obszarze Polski. Zapraszamy do lektury. Publikacja jest ogólnodostępna po zalogowaniu się do Biblioteki Cyfrowej IETU lub na stronie IPIŚ-PAN.
Publikacja powstała m.in. na bazie prac własnych prowadzonych w IETU oraz w ramach współpracy IETU i firmy Arcadis, zainicjowanej przy realizacji projektu Ministerstwa Środowiska „Opracowanie planów adaptacji do zmian klimatu w miastach powyżej 100 tysięcy mieszkańców”. Monografia ukazała się w serii Prace i studia, wydawanej przez Instytut Podstaw Inżynierii Środowiska Polskiej Akademii Nauk.
Monografia Obszary miejsko-przemysłowe wobec zmian klimatu na przykładzie miast centralnej części Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii stanowi cenną pozycję przede wszystkim dla władz samorządowych, ale także dla pracowników naukowych, doktorantów i studentów zajmujących się problematyką ochrony środowiska oraz zmian klimatu i adaptacji obszarów zurbanizowanych do ich skutków.
Monografia składa się z 14 rozdziałów. „Zmiany klimatu i ich skutki są odnotowywane w różnych obszarach oraz w wielu aspektach życia codziennego ludzi, regionów oraz państw. W szczególnej sytuacji znalazły się miasta i obszary zurbanizowane, które niezależnie od swojego położenia geograficznego doświadczają zagrożeń związanych ze zmianami klimatu – ekstremalnych temperatur, fal upałów, intensywnych opadów deszczu, suszy, huraganów, powodzi. Zagrożenia te są potęgowane przez specyficzne procesy i uwarunkowania właściwe obszarom miejskim.” – pisze we wstępie do publikacji dr inż. arch. Justyna Gorgoń.
W rozdziale Specyfika centralnego obszaru Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii zaprezentowano charakterystykę 16 miast obszaru definiowanego jako Aglomeracja Górnośląska. Przedstawiono uwarunkowania naturalne i historyczne rozwoju największej polskiej aglomeracji miejsko-przemysłowej. Omówienia najważniejszych elementów struktury przestrzennej dokonano w kontekście zagrożeń środowiskowych szczególnie tych związanych ze zmianami klimatu.
Rozdział Zagrożenia miejskie wynikające ze zmian klimatu przedstawia tło klimatyczne województwa śląskiego ze szczególnym uwzględnieniem obszaru miast Aglomeracji Górnośląskiej oraz omawia zachodzące w ostatnich dziesięcioleciach zmiany parametrów charakteryzujących temperaturę, opady oraz wiatr wraz z pojawiającymi się anomaliami i zjawiskami ekstremalnymi, jakie tym zmianom towarzyszą. Charakteryzuje również zagrożenia wynikające ze zmian klimatu.
Powiązanie zachodzących na obszarze Aglomeracji Górnośląskiej zmian klimatycznych oraz zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego omówiono w rozdziale Zanieczyszczenia powietrza. Przedstawiono regionalny system monitorowania jakości powietrza oraz omówiono zachodzące w ostatnich kilkunastu latach zmiany parametrów charakteryzujących jakość powietrza. W rozdziale zawarto także analizę występujących na obszarze Aglomeracji epizodów smogowych oraz przyczyn ich występowania. Opisano też prowadzone działania mające doprowadzić do poprawy jakości powietrza.
Gospodarka wodna jest jednym z najbardziej wrażliwych na zmiany klimatu sektorów gospodarki miejskiej. Odpowiednie i przemyślane działania realizowane przez samorządy i mieszkańców mogą zapewnić bezpieczeństwo i komfort życia w mieście. W rozdziale Woda w miastach omówiono wpływ zmian klimatu na elementy gospodarki wodnej w 16 miastach Aglomeracji Górnośląskiej: Będzinie, Bytomiu, Chorzowie, Czeladzi, Dąbrowie Górniczej, Gliwicach, Jaworznie, Katowicach, Mysłowicach, Piekarach Śląskich, Rudzie Śląskiej, Siemianowicach Śląskich, Sosnowcu, Świętochłowicach, Tychach i Zabrzu. Skoncentrowano się na zagospodarowaniu wody deszczowej, roli rzeki w mieście, zaopatrzeniu mieszkańców w wodę do spożycia oraz właściwym gospodarowaniu ściekami. Rozdział zawiera informacje o dobrych praktykach oraz rozwiązaniach, które rozwijane w przyszłości mogą przynieść wymierne korzyści miastom.
Tematem kolejnego rozdziału jest uszczelnienie terenów na obszarach zurbanizowanych stanowiące jeden z ważniejszych czynników wzmacniających negatywne skutki zmian klimatu. Jest problemem powszechnym wszystkich dużych miast w Europie i w Polsce. Obserwowane od połowy XX wieku procesy suburbanizacyjne są powiązane z powiększaniem się powierzchni zasklepionej i zmniejszaniem się bioróżnorodności na terenach miejskich. To czyni miasta bardziej wrażliwymi na zmiany klimatu. Mimo, że specyficzne zagrożenia takie jak miejska wyspa ciepła czy powodzie miejskie, będące pochodnymi tego procesu, negatywnie wpływają na komfort życia w mieście, a czasami nawet na zdrowie i życie jego mieszkańców, mogą być znacznie ograniczane przez zapobieganie zasklepianiu gruntów miejskich.
W rozdziale Charakterystyka zjawiska powierzchniowej miejskiej wyspy ciepła na obszarze aglomeracji górnośląskiej przedstawiono zastosowanie pośredniej metody wyznaczania cech powierzchniowej miejskiej wyspy ciepła w miastach Aglomeracji Górnośląskiej na podstawie analizy zdjęć termalnych z satelity Landsat z lat 2015-2017. Omówiono sposoby interpretacji tych obrazów w zależności od potrzeb określania intensywności oddziaływania PMWC na różne elementy przestrzeni miejskiej i mieszkańców, definiowania działań adaptacyjnych dotyczących komfortu termicznego populacji wrażliwych oraz kształtowania błękitno-zielonej infrastruktury.
Na tle zachodzących przemian demograficznych oraz w związku ze wzrostem zagrożeń klimatycznych w przyszłości, prawdopodobna staje się intensyfikacja negatywnych skutków zdrowotnych oraz zwiększenie zapadalności na choroby klimatozależne, szczególnie w przypadku braku podjęcia działań adaptacyjnych na terenach zurbanizowanych. Rozdział Wybrane aspekty zdrowotne w kontekście zmian klimatu dotyczy oddziaływania warunków pogodowych i klimatycznych na populację zamieszkującą Aglomerację Górnośląską, które w główniej mierze jest związane ze wzrostem temperatury powietrza atmosferycznego oraz występowaniem nagłych i częstych opadów, burz i wiatru. Innymi niekorzystnymi następstwami są kumulacja zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego oraz występowanie chorób infekcyjnych, przenoszonych wektorowo lub z wodą i żywnością.
W części Świadomość społeczna adaptacji do skutków zmian klimatu przedstawiono zagadnienie budowania współpracy wszystkich interesariuszy procesu adaptacji miast. Aby zmotywować i zaangażować mieszkańców w działania adaptacyjne konieczne są edukacja, odpowiednia komunikacja i tworzenie możliwości wspólnego działania, które połączą wysiłki władz publicznych i strony społecznej. Podstawą do zrealizowania tych działań oraz zapewnienia ich wysokiej efektywności jest przeprowadzenie badań oceniających świadomość ekologiczną mieszkańców GZM na temat adaptacji do zmian klimatu. Dla miast omawianego obszaru niezwykle istotna jest wymiana doświadczeń i dobrych praktyk oraz wspólne rozwiązywanie problemów.
W rozdziale Wzmocnienie odporności obszaru Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii – kierunki działań przedstawiono kierunki kształtowania polityki adaptacyjnej na tle zidentyfikowanych zagrożeń klimatycznych oraz uwarunkowań i potencjału rozwojowego Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii. Zaprezentowano podstawowe kategorie działań adaptacyjnych oraz ich powiązanie ze wskazanymi typami zagrożeń wynikających ze zmian klimatu. Działania mieszczą się w trzech ogólnych kategoriach: technicznej, organizacyjnej i informacyjno-edukacyjnej oraz stanowią bazę do budowania systemowych rozwiązań metropolitalnej polityki adaptacyjnej w miejsko-przemysłowym, centralnym obszarze GZM.
Kształtowanie odporności obszaru miejskiego na zmiany klimatu – instrumenty planistyczne to część dotycząca zarządzania procesami adaptacji w mieście, do którego służą mechanizmy organizacyjne i procedury administracyjne i planistyczne. Istotnymi są również instrumenty finansowe oraz dostępne środki zewnętrzne, które mogą uzupełniać środki z budżetu miasta przeznaczone na realizację zadań adaptacyjnych. Grupą szczególnych instrumentów mogących przyczynić się zarówno do lepszego identyfikowania zagrożeń wynikających ze zmian klimatu, jak również do realizacji przedsięwziąć służących ich ograniczaniu są instrumenty i procedury planistyczne.
Rozdział Instrumenty finansowe wspierające miasta w realizacji działań związanych ze zmianami klimatu omawia różne sposoby i instrumenty, z których mogą skorzystać miasta w walce ze zmianami klimatu. Jednym z nich jest likwidowanie szkód na bieżąco. Wydatki na takie działania są zazwyczaj w pierwszej kolejności pokrywane ze środków własnych miasta. W dalszej kolejności miasto sięga po fundusze zewnętrzne np. rezerwy celowe, dotacje, ubezpieczenia czy też wsparcie finansowe z Unii Europejskiej. Takie podejście jest skuteczne jedynie przy usuwaniu skutków ekstremalnych zjawisk pogodowych. Bardziej racjonalnym podejściem jest przygotowanie miasta na obserwowane i spodziewane skutki zmian klimatu, czyli konsekwentne i sukcesywne wdrażanie działań łagodzących i adaptacyjnych.
Ostatni, zamykający monografię rozdział podsumowuje całość pracy, który autorzy kończą pisząc, że „Adaptacja do zmian klimatu może stworzyć nową perspektywę rozwoju GZM i uruchomić szereg dodatkowych inicjatyw stymulujących ten rozwój, a mieszkańcom zapewnić odpowiednie warunki i jakość życia.”
